Í umhverfisráðuneyti er unnið að sameiningu stofnana sem sinna umsýslu friðlanda, þjóðgarða og hugsanlega þjóðskóga. Það er mikilvægur áfangi að því að samræma vörslu lands í þjóðareigu. En ekki má láta þar við sitja. Þjóðlendurnar á miðhálendi Íslands þurfa líka skjól í öflugri stofnun með sýn sem byggir á verndun og sjálfbærri nýtingu.

Miðja landsins er eldbrunnin háslétta þakin hraunbreiðum, vikrum og eyðisöndum. Upp úr henni rísa bláhvítar jökulbreiður, snæviþakin eldfjöll, grænir móbergshryggir, formfagrar dyngjur og stapar. Inn á milli eru gróðurvinjar og litskrúðug háhitasvæði og til jaðranna samfelldar grónar heiðar og friðsæl fiskivötn þar sem himbrimi og hávella syngja tregablandna fagnaðarsöngva til lífsins.

Þeir sem upplifa þennan galdur verða betri menn því þeir hafa skynjað alheimsandann, fegurðina og eilífðina. Það eru ekki margir staðir á eftir jörðinni sem hafa þennan sama kraft til að umbreyta fólki og óvíða komast vesturlandabúar í sambærilega snertingu við uppruna sinn. Hálendi Íslands er einstök gersemi, langstærsta óbyggða víðerni Evrópu sunnan heimskautsbaugs. Meginhluti þess hefur sem betur fer verið úrskurðaður ævarandi eign þjóðarinnar (sjá: obyggd.stjr.is). Hálendi landsins er því ein allra stærsta auðlind landsins til langs tíma litið og er þó af mörgu að taka.

En hvernig er þessari þjóðareign sinnt? Hvernig göngum við um þjóðlendurnar? Forsætisráðuneytið fer með umsjá þeirra og hefur einn starfsmann til að sinna málefnum sem tengjast þeim. Einnig er starfandi samstarfsnefnd um málefni þjóðlendna þar sem fulltrúar nokkurra ráðuneyta og Sambands íslenskra sveitarfélaga eiga sæti. Hlutverk nefndarinnar er að vera forsætisráðherra til aðstoðar við stjórn og ráðstöfun réttinda (skáletrun SB) innan þjóðlendna, eins og segir á heimasíðu forsætisráðuneytisins.

Umsjón ríkisins með þjóðlendunum og þar með drjúgum hluta miðhálendisins er því mjög takmörkuð. Hún snýr ekki að verndun og sjálfbærri nýtingu þess, að því er virðist, heldur fyrst og fremst að því að ráðstafa réttindum til þeirra aðila sem eiga, eða telja sig eiga, ítök vegna ýmiskonar hlunninda og atvinnureksturs, beitar, veiða, vatnsréttinda, virkjana, útivistar og ferðamennsku. Hagsmunirnir eru miklir og vaxandi og margir sjá tækifæri.

Vega- og slóðakerfið er óburðugt, merkingar ýmist vantar eða eru ósamstæðar, verndaraðgerðir eru litlar sem engar, mannvirki rísa á ólíklegustu stöðum, fræðsla, landvarsla og löggæsla er í mýflugumynd og ferðamenn vita oft ekki sitt rjúkandi ráð.

Það er löngu orðið tímabært að hugsa þessi mál upp á nýtt og fara að sinna hálendinu af þeirri fyrirhyggju og virðingu sem því ber.

Það þarf að skoða og meta sem eina heild, vernda sem heild, skipuleggja sem heild og sinna því sem heild í einni öflugri stofnun. Lítum til annarra þjóða, svo sem Norðmanna, Nýsjálendinga og Bandaríkjamanna, hvernig þær sinna sínum þjóðlöndum. Lærum af þeim og látum heildarhagsmuni Íslendinga ráða för.

Höfundur er líffræðingur og áhugamaður um náttúruvernd.

Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu.