Virkjun Hvalár í Ófeigs­firði á Ströndum sætir nú mati á umhverf­is­á­hrifum og hefur verk­fræði­stof­an Ver­kís skilað inn viða­mik­illi frum­mats­skýrslu. Hval­ár­virkjun var skipað í orku­nýt­ing­ar­flokk í 2. áfanga ramma­á­ætl­unar á grunni verð­mæta- og áhrifa­ein­kunna undir með­al­lagi. Þá sem nú lá fyrir að þessi virkjun væri óhag­kvæm vegna mik­ils tengi­kostn­aðar við flutn­ings­kerfi raf­orku, lands­net­ið. Ekki er úti­lokað að það hafi haft áhrif á mat fag­hópa. Nú liggur aftur á móti fyrir ein­beittur vilji iðn­að­ar­ráð­herra til að nið­ur­greiða flutn­ing raf­orkunnar frá tengi­virki á Naut­eyri við Ísa­fjarð­ar­djúp að Geira­dal í Króks­firði.

Í tveimur tengdum greinum verður gerð grein fyrir ann­ars vegar miklum nei­kvæðum umhverf­is­á­hrifum Hval­ár­virkj­unar og hins vegar áætl­unum um teng­ingu hennar við lands­net­ið. Þar hyggst iðn­að­ar­ráð­herra liðka fyrir með beinum rík­is­styrk sem skilar Vest­firð­ingum litlum sem engum ávinn­ingi í bættu raf­orku­ör­ygg­i.

Hval­ár­virkjun - verk­lýs­ing

Fyr­ir­huguð Hval­ár­virkjun í Ófeigs­firði virkjar afl þriggja vatns­falla með upp­tök á Ófeigs­fjarð­ar­heið­i, Rjúkanda, Hvalár og Eyvind­ar­fjarð­ar­ár. Ófeigs­fjarð­ar­heiði er skil­greind sem óbyggt víð­erni. Ánni Rjúkanda syðst á heið­inni verður veitt yfir í Vatna­laut­ar­vötn (sem verða Vatna­laut­ar­lón) á vatna­sviði Hvalár. Þaðan er vatni veitt í mið­lægt Hvalár­lón í vatns­stæðum Efra- og Neðra Hvalár­vatns. Í Hvalár­lón er enn frem­ur ­fyr­ir­hugað að veita vatni af vatna­sviði Eyvind­ar­fjarð­arár á norð­an­verðri Ófeigs­fjarð­ar­heiði um miðlun í Neðra-Ey­vind­ar­fjarð­ar­vatni (sem verður Eyvind­ar­fjarð­ar­lón). Frá Hvalár­lóni er svo öllu þessu vatni beint að stöðv­ar­húsi neð­an­jarðar í Ófeigs­firði með frá­rennsli í ós Hvalár. Rjúk­andi og Hvalá sam­ein­ast í Ófeigs­firði en Eyvind­ar­fjarð­ará rennur í sam­nefndan fjörð. Báðir firðir eru komnir í eyði, þótt sum­ar­dvöl sé enn í Ófeigs­firð­i.

Hvaða nátt­úru­verð­mæti eru í húfi?

Verð­mæti óbyggðra víð­erna og eyði­byggða á fyr­ir­hug­uðu virkj­un­ar­svæði, og í raun á öllum aust­an­verðum Vest­fjarð­ar­kjálk­anum til og með Horn­stranda­friðlandi, fel­ast ekki síst í þeim áhrifum sem saga, feg­urð og fram­and­leiki eyði­byggða og lítt eða ósnort­innar nátt­úru hafa á fólk í sífellt ­mann­gerðri heimi. Þá á ég ekki bara við ferða­menn heldur okkur öll.

Við eigum að fyll­ast stolti yfir því að eiga slík svæði eftir til að njóta og ekki láta hvarfla að okkur að eyði­leggja þau fyrir hagnað fárra.

Á þessu svæði hefur nútím­inn með sinni vél­væddu umferð, raf­lín­um, skurð­um, skóg­rækt, og verk­smiðjum ýmist vart hafið inn­reið sína eða hörfað aftur inn í gamla tím­ann. Á þessu svæði er saga íslensks þjóð­lífs og atvinnu­hátta fyrri alda við hvert fót­mál og þar fær nátt­úran að þró­ast eftir eigin höfði og birt­ast okkur eins og hún er, tær og ómeng­uð. Þarna væri auð­veld­lega hægt stofna stóran þjóð­garð – sem spannað gæti svæðið allt frá Ing­ólfs­firði að aust­an­verðu og a.m.k. frá Kalda­lóni ef ekki Langa­dals­strönd allri að vest­an­verðu, til og með Horn­stranda – og byggja hann upp af miklum metn­aði fyrir hluta af þeim rík­is­styrk sem fyr­ir­hug­aður er vegna Hval­ár­virkj­un­ar.

Vatnafar

Eitt helsta aðdrátt­ar­afl og ein­kenni nátt­úru Ófeigs­fjarðar og nágrennis eru hin miklu vatns­föll sem þar steyp­ast til sjávar með til­heyr­andi fossnið. Hvalár­foss í sam­nefndri á rétt ofan fjöru­borðs í Ófeigs­firði er mikið nátt­úru­vætti enda Hvalá vatns­mesta á Vest­fjarða. Hvalá sam­ein­ast ánni Rjúkanda spöl­korn fyrir ofan bæi í Ófeigs­firði en stór hluti vatns­ins í Hvalá kemur úr þeirri á. Í Rjúkanda er sam­nefndur sjald­séður foss sem ekki sést nema gengið sé alveg að hon­um. Sama á við um fossinn Drynj­anada í Hvalá. Hvalár­foss­arnir neðst í Hvalá eru mun þekkt­ari enda sjást þeir langt að og göngu­brúin yfir Hvalá er rétt ofan við foss­ana. Í næsta firði, Eyvind­ar­firði fellur Eyvind­ar­fjarð­ará til sjávar í geysi­miklum flúðum eða hávöðum rétt ofan sjáv­ar­máls. Þar er brú fyrir göngu­menn yfir illa vætt vatns­fall­ið. Engin byggð er í hinum fagra en hrjóstruga Eyvind­ar­firði og því upp­lifun af kom­unni að foss­unum mjög sterk. Áin kemur úr sam­nefndum vötnum hátt á fjöllum uppi og margir fossar og flúðir í henni á þeirri leið sem bera ekki nöfn og fáir hafa séð að smala­mönnum und­an­skild­um.

Á­form um Hval­ár­virkjun munu ger­bylta vatnaf­ari á þessu land­svæði og ræna flesta fossa þess mik­il­feng­leik sín­um, feg­urð og fossa­dyn, en fossar og næsta nágrenni þeirra njóta sér­stakrar verndar sam­kvæmt nátt­úru­vernd­ar­lögum nr. 60/2013 (61. grein). Vatns­magn í þessum fossum og flúðum verður aðeins svipur hjá sjón eftir virkjun miðað við nátt­úr­legt ástand, eða á bil­inu 3–36% skv. frum­mats­skýrslu Ver­kís og eitt­hvað meira á yfir­falli. Á Ófeigs­fjarð­ar­heið­inni eru all­mörg stöðu­vötn sem ná þeim 1.000 m² stærð­ar­mörkum sem skil­greind eru í nátt­úru­vernd­ar­lögum (61. grein) til að þau njóti sér­stakrar vernd­ar.

Þau eru: Syðra- og Nyrðra-Vatna­laut­ar­vatn, auk tveggja ónefndra vatna sem hverfa undir Vatna­laut­ar­lón, Efra- og Neðra-Hvalár­vatn sem hverfa undir Hvalár­lón og Neðra-Ey­vind­ar­fjarða­vatn sem hverfur undir Eyvind­ar­fjarða­lón.

Þar sem fyr­ir­hug­aðar virkj­un­ar­fram­kvæmdir stemma þrjár ósnortnar ár með þverám og lækjum að sama ósi og leggja undir sig sjö stöðu­vötn sem njóta sér­stakrar vernd­ar, auk fjöl­margra fossa, er ein­sýnt áhrif fram­kvæmd­anna á vatnafar svæð­is­ins í heild sinni verða óaft­ur­kræf og veru­lega nei­kvæð.

Lands­lag – víð­erni

Ófeigs­fjarð­ar­heiðin er hluti af stærsta sam­fellda óbyggða víð­erni Vest­fjarða, alls um 1635 km², sem nær suður frá Stein­gríms­fjarð­ar­heiði um Dranga­jök­ul, allt norður um Horn­stranda­friðland. Veitu- og vega­fram­kvæmdir á Ófeigs­fjarð­ar­heiði munu að mati Ver­kís skerða þetta víð­erni um 14% en 21% þegar lína yfir Ófeigs­fjarð­ar­heiði niður að Naut­eyri á Langa­dals­strönd við Ísa­fjarð­ar­djúp er tekin með í dæm­ið.

Pró­sentu­tölur eru í þessu til­viki vill­andi því virkj­un­ar­fram­kvæmdir ásamt línu yfir að Naut­eyri við Ísa­fjarð­ar­djúp munu brjóta ofan­greint víð­erni upp í tvo mis­stóra hluta. Syðri hlut­inn sem eftir verður er það lít­ill að hann nær vart máli sem óbyggt víð­erni.

Hvort sem rætt er um 21% eða 40% skerð­ingu víð­erna á þessu svæði eru umhverf­is­á­hrifin veru­leg og óásætt­an­leg.

Sam­fé­lag/­ferða­mennska

Fram­kvæmda­svæði Hval­ár­virkj­unar er í Árnes­hreppi á Ströndum sem taldi 54 íbúa 1. jan­úar sl. Talið er lík­legt að fram­kvæmd­irnar dragi til sín vinnu­afl og þjón­ustu af öllum Ströndum sem sam­an­standa, auk Árnes­hrepps, af Kald­rana­nes­hreppi og Stranda­byggð. Heild­ar­fjöldi íbúa á Ströndum var 639 hinn 1. jan­úar sl. Stærsti byggða­kjarn­inn er á Hólma­vík þar sem ríf­lega helm­ingur íbúa svæð­is­ins býr.

Gert er ráð fyrir allt að 350 árs­verkum á þriggja ára fram­kvæmda­tíma við Hval­ár­virkjun og að hluti þess­ara árs­verka verði unnin af heima­mönn­um, en að sá hluti fari þó eftir almennu atvinnu­á­standi á virkj­un­ar­tím­an­um. Þetta er gríð­ar­leg atvinnuinn­spýt­ing fyrir svo lítið sam­fé­lag. Sam­kvæmt mats­skýrslu Ver­kís er talið lík­legt að þenslu­á­stand muni skap­ast á fram­kvæmda­tíma en samt sem áður eru áhrif fram­kvæmd­anna metin nokkuð jákvæð til skamms tíma vegna auk­inna umsvifa og til langs tíma vegna auk­inna tekna fyrir sveit­ar­fé­lag­ið. Ég ætla ekki að gera lítið úr því að efna­hags­legur ávinn­ingur til skamms tíma er umtals­verð­ur. Stærri spurn­ing er hver lang­tíma­á­vinn­ingur verður eftir að fram­kvæmd­um líkur þar sem ekki er gert ráð fyrir föstum störfum við virkj­un­ina eftir að hún er ris­in.

Í mats­skýrslu Ver­kís kemur fram að sér­staða Vest­fjarða varð­andi ferða­mennsku sé m.a. hrein­leiki, eyði­byggð­ir, fámenni, róleg­heit og kyrrð. Aðdrátt­ar­afl virkj­un­ar­svæð­is­ins sé nátt­úran, fámenna land­bún­að­ar­sam­fé­lagið og sagan sem þar er að finna og gildi þess felist ekki síst í nátt­úru­ferða­mennsku á mörkum Horn­stranda­friðlands. Við­mæl­andi nefnir að „…stóra aðdrátt­ar­aflið sé þetta eyði­byggð­ar­yf­ir­bragð…“ (bls. 142). Þar sem talað er um við­horf ferða­þjón­ustu­að­ila og ann­arra heima­manna, bls. 144, kemur fram að sumir telji að virkjun geti jafn­vel aukið áhuga ferða­manna á svæð­inu.

Að mati þess sem hér heldur um penna mun sú sér­staða land­svæð­is­ins sem nefnd er hér að framan hverfa að meira eða minna leyti þegar Hval­ár­virkjun er risin með til­heyr­andi veit­um, uppi­stöðu­lónum og upp­hækk­uðum veg­um. Er fram­kvæmdin og ávinn­ingur hennar þess virði? Það verður að telj­ast nokkur ósk­hyggja að ferða­menn fari alla leið norður á Strandir til að upp­lifa virkjun sem þeir geta auð­veld­lega skoðað á Suð­ur­landi í alls konar útgáfum í innan við 150 km rad­íus frá höf­uð­borg­inn­i.

Heild­ar­nið­ur­staða

Heild­ar­nið­ur­staða Ver­kís er að umhverf­is­á­hrif Hval­ár­virkj­unar til langs tíma á sam­tals fjóra umhverf­is­þætti af átta (50%), vatnaf­ar, vatna­líf, ásýnd lands og lands­lag, ferða­mennsku og úti­vist, séu tals­vert nei­kvæð. Áhrif á tvo þætti, sam­fé­lag og ferða­mennsku og úti­vist, eru met­in nokkuð jákvæð. Eins og rök­stutt er hér að framan telur und­ir­rit­aður ein­sýnt að umhverf­is­á­hrif á a.m.k. þrjá af þessum átta þátt­um, vatnaf­ar, ásýnd lands og lands­lag og ferða­mennsku, séu van­metin og þess vegna beri skil­yrð­is­laust að hætta við þessa virkj­un.

Orku­stofnun og ýmsir virkj­ana­að­ilar hafa ítrekað bent á að flokkun svæða í orku­nýt­ing­ar­flokk þýði ekki sjálf­krafa að þar verði virkjað þar sem eftir sé langt ferli umhverf­is­mats og leyf­is­veit­inga.

Nú reynir á þessa varnagla og tæki­færi til að hætta við Hval­ár­virkjun í Ófeigs­firði á grunni óásætt­an­legra umhverf­is­á­hrifa.

Höf­undur var for­maður Land­vernd­ar 2015–17.

Greinin birtist fyrst á Kjarnanum.