Ramma­á­ætlun hefur verið hampað sem nauð­syn­legum samn­ingi and­stæðra póla – nátt­úru­verndar og virkj­un­ar; sem stjórn­tækis til að finna mála­miðl­anir í ein­hverjum stærstu og erf­ið­ustu álita­efnum nátt­úru­verndar og auð­linda­nýt­ingar á Íslandi. Vinnan við ramma­á­ætlun er afar yfir­grips­mikil og flók­in. Gögn sem liggja til grund­vallar ákvörðun um röðun virkj­ana­kosts í nýt­ing­ar-, bið- eða vernd­ar­flokk eru óþægi­lega oft mjög tak­mörk­uð. Það er ekki efa­mál að verk­efn­is­stjórn og fag­hópar hafi unnið sína vinnu af heil­ind­um, vand­virkni og fag­mennsku.

Úrelt hugsun

Stærsta vanda­málið við ramma­á­ætlun er hins vegar að hún er byggð á röngum for­send­um. Áætlun um raf­orku­vinnslu þjóð­ar, sem er þegar mesta raf­orku­fram­leiðslu­þjóð heims, er í ramma­á­ætlun lögð að jöfnu við vernd á ein­hverjum mestu, sér­stök­ustu og ósnortn­ustu nátt­úru­minjum jarð­ar.

Því er haldið fram að þessi aðferð­ar­fræði gefi af sér metn­að­ar­fulla vernd­ar­á­ætl­un. En er það virki­lega svo?

Lítum aðeins til þeirra virkj­ana­kosta sem flokk­aðir hafa verið í vernd í ramma­á­ætl­un. Vatna­svið Jök­ulsár á Fjöllum hefur sem betur fer þegar verið friðað fyrir nýt­ingu í sam­ræmi við fyrri áfanga ramma­á­ætl­un­ar, og mun grein­ar­höf­undur því ekki fjalla um það hér. Þó verður að telja ósenni­legt að Jök­ulsá á Fjöllum hefði í raun verið í hættu í þeim kring­um­stæðum sem nú ríkja í nátt­úru­vernd á Íslandi, þó svo hún hafi verið hluti af virkj­ana­órum síð­ustu ára­tuga. Með þeirri stað­hæf­ingu er ekki verið að draga úr mik­il­vægi frið­unar heldur beina sjónum að því hvað verið sé að leggja í vernd­ar­flokk með 3. áfanga ramma­á­ætl­un­ar.

Skjálf­anda­fljót og Heng­ils­svæðið skipti­mynt fyrir neðri Þjórsá

Margar hug­mynd­anna sem nú er verið að flokka í vernd­ar­flokk eru nefni­lega afgamlar ofur­virkj­ana­hug­myndir frá því um og upp úr miðri síð­ustu öld og eiga sem slíkar ekk­ert erindi í núver­andi umræðu. Dæmi um það eru stór­virkj­anir í Skjálf­anda­fljóti, Fljót­hnjúks­virkjun sem hefði náð lang­leið­ina upp á miðju hálend­is­ins, og Hrafna­bjarg­ar­virkj­un, í allranæsta nágrenni við ein­hverja stór­kost­leg­ustu fossa lands­ins, Ald­eyj­ar­foss, Ingvar­ar­foss og Hrafna­bjarga­foss, og hefði hún raunar þurrkað að mestu leyti upp tvo þá síð­ar­nefndu. Ein­hverra hluta vegna er flokkun þess­ara virkj­un­ar­kosta hampað sem miklum sigri nátt­úru­verndar á Íslandi, en andi sam­fé­lags­ins er ein­fald­lega ekki sá sami og árið 1999 þegar Kára­hnjúka­virkjun var sett af stað og verið var að berj­ast fyrir verndun Þjórs­ár­vera.

Ef við horfum t.d. á virkj­anir í efri hluta Skjálf­anda­fljóts þá fékk Lands­virkjun rann­sókn­ar­leyfi fyrir þeim árið 2013 til fjög­urra ára. Leyfið rann út árið 2017 og hefur ekki verið end­ur­nýj­að. Þessir virkj­ana­kostir voru heldur ekki teknir inn í gild­andi aðal­skipu­lag Þing­eyj­ar­sveitar árið 2011, enda yfir­lýst stefna sveit­ar­fé­lags­ins að virkja ekki Skjálf­anda­fljót. Sem sagt, 3. áfangi ramma­á­ætl­unar sem kom út úr verk­efna­stjórn árið 2016 setur úr sér gengna virkj­ana­kosti í vernd­ar­flokk. Nú árið 2021, nærri 5 árum síð­ar, á loks­ins að sam­þykkja þennan áfanga og þá á nátt­úru­vernd­ar­hreyf­ingin að vera þakk­lát því að þessir tveir úreltu virkj­ana­kostir í Skjálf­anda­fljóti séu komnir í vernd. Afsak­ið, en við erum ber­sýni­lega stödd á kol­röngum stað í daga­tal­inu.

Virkj­ana­hug­myndir á Heng­ils­svæð­inu eru af svip­uðum meiði, gamlir draumar frá útþenslu­stefnu Orku­veitu Reykja­víkur sem fóru afar illa með fyr­ir­tæk­ið. Bjarni Bjarna­son, for­stjóri OR, hefur raunar lýst því yfir að engin ástæða sé til að halda virkj­ana­stefnu for­tíðar áfram.

Lands­virkjun var t.a.m. í upp­hafi með Skjálf­anda­fljóts­virkj­an­irnar en hefur losað sig við þær nú þeg­ar, þótt það sé ekki látið líta þannig út. En þannig má kannski nota fljótið sem skipti­mynt fyrir aðra miklu væn­legri og verð­mæt­ari kosti, eins og t.d. þrjár virkj­anir í neðri hluta Þjórs­ár.

Hvar er jafn­vægið á milli nýt­ing­ar- og vernd­ar­flokks?

Eins og fyrr seg­ir, virt­ist mark­miðið með ramma­á­ætlun vera að búa til jafn­vægi á milli nýt­ing­ar, sem er þegar gríð­ar­lega mik­il, og verndar nátt­úru sem þegar hefur tekið á sig mjög þung högg. Það er ein­fald­lega ekki rétt gefið í upp­hafi, þar sem virkj­anir sem þegar hafa verið gang­settar eru ekki teknar með í reikn­ing­inn þegar horft er til jafn­vægis á milli virkj­unar og vernd­ar. Á meðan fjöl­margir virkj­ana­kostir hafa verið nýttir nú þegar eru aðeins örfá virkj­ana­svæði sem sett hafa verið til hliðar fyrir raun­veru­lega vernd.

Margar þeirra fórna sem nátt­úran hefur tekið á sig voru vissu­lega færðar á tíma fyrstu stór­virkj­an­anna upp úr miðri síð­ustu öld, sem voru eðli­legar og ekk­ert er við þeim að segja. Það voru dýr­mætar fórnir engu að síð­ur.Síðar hafa margir fal­legir og merkir staðir verið lagðir á alt­ari virkj­ana sem jafn­vel hafa skilað litlu eða verið algjör­lega til óþurft­ar. Hér er stutt yfir­lit yfir þau nátt­úru­verð­mæti sem horfið hafa í virkj­ana­stefnu síð­ustu ára­tuga:

Fyrst ber að nefna stærstu fórn­ina af þeim öll­um, Kára­hnjúka­virkj­un. Þar var eitt mik­il­væg­asta hálend­is­svæði Íslands lagt undir gríð­ar­stórt virkj­ana­lón, Háls­lón. Vest­ur­ör­æfin voru sam­felldasta gróð­ur­svæði lands­ins sem náði alla leið frá sjó upp að jöklum hálend­is­ins, og mik­il­vægi þeirra fyrir líf­ríkið í sam­ræmi við það; búsvæði plantna, smá­dýra, fugla og hrein­dýra eyðilögð. Ein mestu gljúfur hálend­is­ins voru sprengd og far­vegi Jöklu breytt til fram­búð­ar, líf­ríki Lag­ar­fljóts að miklu leyti eyði­lagt og fram­burður Jöklu til sjávar stöðv­aður með hörmu­legum afleið­ingum fyrir sjáv­ar­líf­ríki Hér­aðs­flóa.

Þjórs­ár-Tungna­ár­svæðið hefur einnig tekið þung högg, enda víð­feðm­asta virkj­un­ar­svæði lands­ins. Þar hófst stór­virkj­ana­saga Íslend­inga og leiddi hún til þess að fjöl­margir fal­leg­ustu og vatns­mestu fossar lands­ins eru horfn­ir, hálf­þurrk­aðir upp eða með vatn aðeins örlít­inn hluta árs­ins. Þar má nefna Þjófa­foss, Tröll­konu­hlaup, Ármóta­foss við Sult­ar­tanga, Sig­öldu­foss, Hraun­eyja­foss og ýmsa fossa og flúðir í Köldu­kvísl. Með Kvísla­veitum var vatns­magn Þjórsár neðan Þjórs­ár­vera skert um 40% og eru fossar í efri hluta Þjórsár um helm­ingi vatns­minni en áður, auk þess sem tölu­verðu gróð­ur­lendi Þjórs­ár­vera var sökkt við veitu­gerð­ina. Aðrar vinjar hafa einnig horf­ið, svo sem Þór­istungur ofan Búð­ar­háls­virkj­un­ar. Þór­is­vatn var gert að miðl­un­ar­lóni snemma á átt­unda ára­tugnum og var þá breytt úr heið­bláu og fal­legu fjalla­vatni í gruggugt miðl­un­ar­lón. Um leið var stíflað fyrir útfall þess og lindáin Þórisós þurrkuð upp. Um hana sagði hinn víðkunni vatna­mað­ur, Sig­ur­jón Rist, í bók sinni Vatns er þörf:

Jarð­hita­svæði Suð­vest­ur­lands hafa verið nýtt til raf­magns- og heita­vatns­fram­leiðslu og sjá íbúum svæð­is­ins fyrir miklu magni af heitu vatni. Að því leyti eru virkj­an­irnar rétt­læt­an­legar en svæðið er þó gríð­ar­mik­il­vægt sem jarð­fræði- og úti­vist­ar­svæði og vist­kerfi þess mörg æði sér­stök. Sumar virkj­anir svæð­is­ins, eins og Reykja­nes­virkj­un, eru lítið sem ekk­ert nýttar til heita­vatns­fram­leiðslu og margar ganga hratt á orku­forða jarð­hita­gey­manna og eru því alls ekki sjálf­bærar til langs tíma.

Nýjasta jarð­varma­virkjun lands­ins, Þeista­reykja­virkj­un, er eitt sorg­leg­asta dæmið um til­gangs­lausar fórnir virkj­ana­stefn­unn­ar. Þar var eitt sér­stakasta og fal­leg­asta jarð­hita­svæði lands­ins eyði­lagt fyrir brokk­gengt kís­il­ver.

Inni í þess­ari upp­taln­ingu eru ekki svæði eins og Sogið og önnur minni sem hafa þó haft sín áhrif. Það sem þessi eiga þó sam­eig­in­legt er að þau eru ekki „með“ í ramma­á­ætl­un. Ef nýt­ing­ar­flokkur inni­héldi alla virkj­ana­kost­ina sem þegar hafa verið settir í nýt­ingu þá væri jafn­vægið á milli virkj­ana og vernd­unar mjög ójafnt. Og vernd­ar­flokk­ur­inn myndi aðal­lega taka til svæða sem væru hvort eð er mjög óað­gengi­leg og óhentug til virkj­un­ar. Þannig má segja að vernd­ar­flokkur sé í raun bara „rusl­flokk­ur“, þar sem óhent­ugum og von­lausum virkj­ana­kostum er hent inn, kannski til að frið­þægja nátt­úru­vernd­ina?

Og með ramma­á­ætlun er þessu mynstri við­hald­ið. Í vernd­ar­flokk eru einkum sett svæði eins og Torfa­jök­uls­svæðið (sem er reyndar hvort eð er frið­að), Mark­ar­fljót, Hvítá ofan við Gull­foss og Kerl­ing­ar­fjöll. Meira að segja ómet­an­legar nátt­úruperlur eins og Hvera­vell­ir, Stóra-­Laxá, hluti Torfa­jök­uls­svæð­is­ins, Hrút­hálsar og Fremri­námar í Ódáða­hrauni, Haga­vatn, Hólmsá og neðri hluti Skaftár eru ennþá í spil­inu í bið­flokki, eins og það sé alveg sjálf­sagt að skoða innan örfárra ára hvort það megi ekki einnig koma þessum svæðum í lóg.

Þetta er auð­vitað galin afstaða, en svona virkar ein­fald­lega ramma­á­ætl­un. Þetta kom reyndar fram í almennum athuga­semdum með frum­varp­inu um ramma­á­ætl­un, þegar það var lagt fram, af iðn­að­ar­ráð­herra, 2010. Þar stendur að „frum­varp­inu [sé] ætlað að stuðla að meiri sátt um orku­vinnslu og minnka óvissu orku­fyr­ir­tækja við val á virkj­un­ar­kost­u­m“. Einmitt, „minnka óvissu orku­fyr­ir­tækja“. Á sama stað stendur einnig þetta: „Þá er mik­il­vægt að skapa betri sátt um nýt­ingu þess­ara mik­il­vægu nátt­úru­auð­linda en á und­an­förnum árum hefur and­staða við upp­bygg­ingu virkj­ana auk­ist.“ Ómögu­legt er að lesa úr þessum orðum annað en að ramma­á­ætlun snú­ist fyrst og fremst um virkj­an­ir.

Birt­ist kannski í þessum athuga­semdum und­ir­liggj­andi til­gangur með ramma­á­ætl­un? Það er vart hægt að sjá annað en að henni sé fyrst og fremst ætlað að gefa orku­fyr­ir­tækjum skýrt og skipu­lagt veiði­leyfi á orku­auð­lindir lands­ins.

Andi ramma­á­ætl­unar snýst í grunn­inn um að virkja áfram og reyna þá kannski með skipu­lögðum hætti að velja þá kosti sem valda orku­fyr­ir­tækj­unum minnstum vand­ræð­um. Ramma­á­ætlun er leyfi að ofan til handa virkj­ana­öfl­unum til að virkja, pakkað inn í þannig umbúðir að nátt­úru­verndin verður að kyngja þeim. Nátt­úru­vernd er nefni­lega afgangs­stærð í ramma­á­ætl­un.

Höf­undur er jarð­fræð­ing­ur, rit­höf­undur og stjórn­ar­maður í Hag­þenki.

Greinin birtist fyrst á Kjarnanum.