Í nýlegri blaðagrein hefur forstjóri Landsvirkjunar, Hörður Arnarson, greint frá því að hugmynd þeirra Landsvirkjunarmanna sé að kaupa upp netalagnir og hlunnindi nokkurra bænda við Þjórsá og telur hann sig síðan getað ráðskast með og gjörbreytt öllu vistkerfi Þjórsár. Þetta fullyrði ég að stríði gegn gildandi lögum, reglum og almennu siðferði.

Um veiðirétt á Íslandi gilda margvísleg lög sem verið væri að brjóta ef þessar hugmyndir gengju eftir og ber fyrst að nefna lög um lax- og silungsveiði. Veiðirétturinn er eins og önnur hlunnindi, lögvarin eignarréttindi sem stjórnarskrá landsins stendur vörð um. Veiðiréttinn og önnur hlunnindi er ekki hægt að selja frá jörðum og hefur svo lengi verið. Markmið laganna er að kveða á um veiðirétt í ferskvatni og skynsamlega, hagkvæma og sjálfbæra nýtingu fiskistofna þar og verndun þeirra.

Stjórn og nýting veiðiréttinda á hverju vatnasvæði er í höndum lögskipaðs veiðifélags sem kýs sér stjórn sem starfar í umboði félagsmanna, einnig þeirra sem eiga netaveiðiréttindi. Ekki er hægt að skerða þennan rétt. Utanaðkomandi aðili getur ekki keypt einstakar jarðir og breytt lífríki fljótsins, skaðað hagsmuni annarra og breytt arðskrá veiðifélags upp á sitt eindæmi með alvarlegum afleiðingum fyrir núverandi eigendur og komandi kynslóðir.

Aðild að veiðiréttindum í Þjórsá eiga um 160 lögbýli, u.þ.b. 500 aðilar. Forsjá þeirra er í höndum Veiðifélags Þjórsár sem er skylt að tryggja vöxt og viðgang fiskistofna og sjálfbæra nýtingu þeirra.

Rétt er að hafa í huga að engin formleg beiðni hefur enn borist til Veiðifélags Þjórsár frá Landsvirkjun er varðar breytingar á vatnsrennsli í Þjórsá eða virkjunaráform á vatnasvæðinu. Telur Landsvirkjun sig geta keypt upp öll lögbýlin við ána? Veiðifélagið hefur skyldum að gegna lögum samkvæmt. Skyldur veiðifélagsins eru margþættar, m.a. að tryggja jafnræði milli landeigenda, að standa vörð um heildarhagsmuni allra og verndun lífríkisins alls. Þessar skyldur koma skýrt fram í lögum um lax- og silungsveiði.

Ef hægt væri að kaupa upp einstakar jarðir, breyta ánni og hefja þar orkuframleiðslu sem hefði áhrif á vistkerfið væru allar veiðiár á Íslandi meira og minna í uppnámi, t.d. Grímsá, Norðurá, Langá og Laxá í Kjós. Þarna gætu bændur við fossana í ánum hafið framleiðslu á raforku og nýtt orku eða vatn á annan hátt. Um meðferð og nýtingu vatnsfalla gilda ströng lög, sbr. veiðilöggjöfina, vatnalög, lög um stjórn vatnamála og náttúruverndarlög. Þá hafa ýmsir alþjóðasamningar þýðingu, svo sem samningurinn um líffræðilega fjölbreytni og Bernarsamningurinn.

Það hafa lengi verið ákvæði í lögum sem banna röskun á vistkerfi vatna, tryggja eðlilega gönguför fiska og áframhaldandi veiði til að jafna arðinum af henni á hendur þeirra sem hlut eiga í veiðivatni. Elstu ákvæði í þessu efni er að finna í Grágás og fjalla um samveiði. Þá eru einnig í Járnsíðu og Jónsbók hliðstæð ákvæði um friðun á fiski í ám og vötnum.

Árið 1990 var gert samkomulag um að gera fiskveg framhjá Búðafossi við Árnesey – með fjármagni frá Landsvirkjun og Fiskræktarsjóði. Framkvæmdin átti að vera endurgjald Landsvirkjunar fyrir þá röskun sem virkjunarframkvæmdir á afrétti ollu. Landsvirkjun stóð einnig að umbótum við Hestafoss í Árneskvíslinni til að auðvelda fiski för um svæðið. Við þetta opnaðist göngufiski 25 km leið upp í efri hluta árinnar, allt að Þjófafossi við Búrfell og í fiskgengar ár í Þjórsárdal. Óvíst er hvaða afleiðingar nýjar hugmyndir hafa á samkomulag frá þessum tíma og væntanlega þyrfti að taka upp alla þá samninga.

Gott dæmi um afar róttæka breytingu á vatnsfalli, sem orðið hefur frá því byggð hófst hér á landi, er í Þjórsá við Árnes. Í tímans rás hefur straumvatnið grafið sig meir og meir niður í vestari kvíslinni sem var trúlega sáralítil fyrst í stað. Vatnsmagnið hefur nú aukist á kostnað eystri kvíslarinnar, sem er reyndar enn töluvert vatnsfall. Í grein sem Einar Hannesson skrifaði um veiðimál í Tímann hinn 28. desember 1993, hafði hann eftir Sigurjóni Rist „að Búðafoss muni með öllu hverfa með tímanum, því Þjórsá haldi áfram að brjóta sig niður í farveginn ofan við fossinn. Smám saman jafnast þannig út hæðarmunur á löngum kafla og þegar jafnvægi næst verða vafalaust aðeins flúðir eftir, eins og sjá má nokkru ofar í ánni.“

Eftir stendur að það væri óeðlilegt að hægt væri að breyta vistkerfi Þjórsár þannig að örfáir nytu góðs af en aðrir fengju ekkert. Enginn er hafinn yfir lög og almennt viðskiptasiðferði. Áætlun Landsvirkjunar er viðsjárverð og líkleg til að rústa mikilvægum fiskistofnum á öllu vatnasvæði Þjórsár.

Höfundur var stofn­andi og formaður NASF, Vernd­ar­sjóðs villtra laxa­stofna 1989–2017.

Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu.