„Virðu­legi for­seti. Ég vil ítreka hversu mik­il­vægt stjórn­tæki ramma­á­ætlun er fyrir ákvarð­ana­töku stjórn­valda um mikla hags­muni og mál­efni sem hafa valdið miklum átökum í okkar sam­fé­lagi. Það er brýnt að tapa ekki sjónum á því að ramma­á­ætlun er ætlað að leggja stóru lín­urnar fyrir áform stjórn­valda um vernd og orku­nýt­ingu orku­kosta.“

Svo mælti umhverf­is­ráð­herra þegar hann lagði fram þings­á­lykt­un­ar­til­lögu um 3. áfanga ramma­á­ætlun núna í jan­ú­ar. Hann er alls ekki einn um þá skoðun að ramma­á­ætlun sé mik­il­vægt fag­legt ferli sem beri að virða og standa vörð um til að koma böndum á átök milli virkj­un­arafla og nátt­úru­vernd­ar. En gengur þetta raun­veru­lega? Gæti það kannski verið þess virði að staldra aðeins við og spyrja sig hve mikla virð­ingu þetta ferli eigi raun­veru­lega skil­ið?

Stað­reynd­irnar tala sínu máli: Raf­orku­fram­leiðsla Íslend­inga hefur hvorki meira né minna en fjór­fald­ast frá því þetta „ferli“ var sett af stað – af kyn­slóðum sem hugs­uðu ólíkt flestu ungu fólki í dag. „Stóru lín­ur“ stjórn­valda, eru það kannski áform um að fjór­falda aftur raf­orku­fram­leiðslu Íslend­inga áður en það fólk verður mið­aldra?

Afgömul ramma­á­ætlun

Byrjum á að fara yfir upp­runa ramma­á­ætl­un­ar. Upp­haf­lega verk­efna­vinnan sem leiddi síðar til ramma­á­ætlun var unnin fyrir tæp­lega 30 árum. Í grein­ar­gerð með lögum um ramma­á­ætlun sem sam­þykkt voru árið 2011 stendur eft­ir­far­andi:

„Vinna að gerð ramma­á­ætl­unar um nýt­ingu vatns­afls og jarð­varma á rætur sínar í sjón­ar­miðum um sjálf­bæra þró­un. Árið 1993 skip­aði þáver­andi umhverf­is­ráð­herra starfs­hóp um umhverf­is­mál, iðn­þróun og orku­mál. Honum var falið að skil­greina sjálf­bæra þróun í þessum mála­flokkum og setja mark­mið til skemmri tíma. Jafn­framt var honum falið að gera fram­kvæmda­á­ætlun í umhverf­is- og þró­un­ar­málum til alda­móta. Starfs­hóp­ur­inn skil­aði áliti sínu í mars 1995. Þar var lagt til að unnin yrði ramma­á­ætlun til langs tíma um nýt­ingu vatns­afls í sam­ræmi við sam­hæfða stefnu í umhverf­is-, orku-, iðn­að­ar- og efna­hags­mál­u­m.“

Þar höfum við það, upp­hafið að ramma­á­ætlun nær aftur til vinnu­hóps árið 1993. Við erum sem sagt ennþá að vinna í sam­ræmi við hug­mynda­fræði sem lagt var upp með snemma á tíunda ára­tug síð­ustu ald­ar. Næsta spurn­ing hlýtur þá að vera:

Hug­myndin með ramma­á­ætlun var nefni­lega fyrst og fremst að aðstoða orku­fyr­ir­tæki lands­ins við að finna þægi­leg­ustu og auð­veld­ustu virkj­ana­kost­ina, og fá skot­leyfi að ofan til að ráð­ast í þá án vand­ræða með því að friða nátt­úru­vernd­ar­fólk með sýnd­ar­mennsku. Í almennum athuga­semdum frum­varps um ramma­á­ætlun árið 2011 stendur að því sé „ætlað að stuðla að meiri sátt um orku­vinnslu og minnka óvissu orku­fyr­ir­tækja við val á virkj­un­ar­kost­u­m.“ Á sama stað stendur einnig þetta: „Þá er mik­il­vægt að skapa betri sátt um nýt­ingu þess­ara mik­il­vægu nátt­úru­auð­linda en á und­an­förnum árum hefur and­staða við upp­bygg­ingu virkj­ana auk­ist.“ Sem sagt, ramma­á­ætlun hefur í grunn­inn alltaf snú­ist um að finna virkj­un­ar­staði fyrir orku­fyr­ir­tæki. Nátt­úru­vernd og bar­átta gegn risa­virkj­unum stendur í vegi fyrir nýt­ingu, er greini­lega „and­staða“ við fram­farir og ein­göngu til trafala.

Afurðir ramma­á­ætl­un­ar?

En hverju hefur ramma­á­ætlun skilað raun­veru­lega? Jú, mörgum mik­il­vægum nátt­úru­svæðum hefur sem betur fer verið hlíft (þau hefðu reyndar mörg hver verið afar óhag­stæð og erfið til nýt­ingar fyrir orku­fyr­ir­tækin hvort eð er), en á móti hafa virkj­un­aröflin fengið að háma í sig mörg svæði sem hefði átt að hlífa. Alls 8 nýjar stór­virkj­anir hafa verið gang­settar frá því ramma­á­ætlun fór af stað skömmu fyrir alda­mót: Sult­ar­tanga­virkjun var gang­sett árið 1999, Vatns­fell 2001, Hell­is­heiði og Reykja­nes 2006, Kára­hnjúkar 2007, Búð­ar­háls 2013, Þeista­reykir 2017 og Búr­fells­virkjun II árið 2018. Ofan á þessar virkj­anir hafa aðrar stór­virkj­anir einnig verið stækk­að­ar, og heild­ar­fram­leiðsla raf­orku­kerf­is­ins auk­ist úr um 4.700 GWst árið 1999 upp í um 20.000 GWst árið 2021.

Og enn á að virkja. Lands­virkjun vill fara af stað í virkj­anir í neðri hluta Þjórsár og Bjarn­arflagi við Mývatn. HS orka gín yfir Eld­vörpum og öðrum jarð­hita­svæðum Reykja­nesskag­ans. Ósnortin víð­erni Aust­ur­lands eru und­ir, hart er sótt að Hólmsá og Skaftá, og nú síð­ast hafa fjöl­mörg vind­orku­fyr­ir­tæki sýnt vilja til að troða risa­stórum vind­orku­verum upp á lítil sam­fé­lög víða um land. Maður spyr sig: Er staða umhverf­is- og nátt­úru­vernd­ar­mála ef til vill ekk­ert betri í dag heldur en fyrir 30 árum, þegar ramma­á­ætlun var í start­hol­un­um? Það er vissu­lega óþægi­leg til­hugsun en ef litið er raun­sætt á málin þá er það lík­leg­ast nið­ur­stað­an. Við erum því miður enn maka­laust sjálf­hverf þegar kemur að umgengni okkar um nátt­úr­una, þröngir fjár­hags­legir hags­munir okkar liggja langt ofar henni. Ósnortin víð­erni, líf­ríki, vist­kerfi, við­kvæmar jarð­minjar, lands­lags­heildir og smærri sam­fé­lög víða um land – ekkert af þessu virð­ist mæta nokkrum skiln­ingi þeirra sem vilja fyrst og fremst halda áfram að virkja. ­Mesta raf­orku­fram­leiðslu­þjóð heims er óseðj­andi.

Þrátt fyrir mál­flutn­ing fram­sýnna eld­huga eins og Ómars Ragn­ars­sonar og Guð­mundar Páls Ólafs­sonar heit­ins hefur grund­völlur ramma­á­ætl­unar aldrei verið rædd­ur. Sann­leik­ur­inn er sá að við erum að reyna að stýra umgengni okkar um við­kvæma nátt­úru lands­ins með 30 ára gamlar hug­myndir sem fyr­ir­mynd. Í ansi mörgum öðrum mála­flokkum væri búið að end­ur­skoða allt kerfið í það minnsta einu sinni á þessu tíma­bili, ef ekki tvisvar. En hug­mynda­fræðin sem snýr að umgengni okkar um nátt­úru­auð­æfi lands­ins er ennþá ósnert­an­leg þremur ára­tugum eftir að til hennar var stofn­að.

Úrelt hug­mynda­fræði eldri kyn­slóða

Þessu verður að breyta taf­ar­laust, hug­mynda­fræði ramma­á­ætl­unar er löngu orðin úrelt. Stjórn­tæki sem fæst við ein allra­veiga­mestu mál okkar sam­tíð­ar, umhverfi og nátt­úru Íslands, má ekki byggja á 30 ára gömlu gild­is­mati sem sner­ist fyrst og fremst um að koma nátt­úru­auð­lindum í lóg. Vegna ald­urs eins og sér tekur þessi hug­mynda­fræði raunar ekk­ert til­lit til sjón­ar­miða þeirra kyn­slóða lands­ins sem fæddar eru eftir 1970-1980, af þeirri ein­földu ástæðu að þær voru ekki full­vaxta, já eða yfir höfuð fædd­ar. Yngstu kyn­slóðir Íslend­inga voru ekki enn komnar til áhrifa þegar lagt var upp í þá veg­ferð sem enn er við lýði. Þær kyn­slóðir sem munu erfa landið búa við afgam­alt fyr­ir­komu­lag eldri kyn­slóða.

Hlut­verk eldri kyn­slóð­anna er að stíga til hliðar og leyfa yngri kyn­slóðum að taka við kefl­inu. Yngstu kyn­slóðir lands­ins verða að hafa umsagn­ar­rétt um þetta gríð­ar­lega mik­il­væga mál. Nán­ast allir sem komu í upp­hafi að hug­mynd­inni um ramma­á­ætlun árið 1993–1995 og all­margir þeirra sem sátu í fyrstu verk­efn­is­stjórn ramma­á­ætl­unar 1999–2003 eru komnir á eft­ir­launa­aldur eða að nálg­ast hann. Árið 1995, þegar lagt var til að unnin yrði ramma­á­ætl­un, var núver­andi umhverf­is­ráð­herra hins vegar í fram­halds­skóla og iðn­að­ar­ráð­herra rétt byrjuð í grunn­skóla. Grein­ar­höf­undur var 11 ára. Ramma­á­ætlun er hug­mynd kyn­slóða sem ekki eiga sér langa fram­tíð, á meðan hinar yngri hafa aldrei haft neitt um málið að segja.

Þverpóli­tísk heild­ar­end­ur­skoðun

End­ur­skoðun ferl­is­ins á bak við ramma­á­ætlun ætti alls ekki að vera flokks- eða byggða­póli­tískt mál. End­ur­skoðun umhverf­is­mála og umgengni okkar um nátt­úr­una snýst um eðli­legar og löngu tíma­bærar breyt­ingar á við­horfum okkar til nátt­úr­unnar og þarfa kom­andi kyn­slóða. Grund­vall­ar­við­horfs­breyt­ingar til auð­linda­nýt­ingar og skað­legrar ágengni manns­ins hafa orðið síð­ustu 30 ár, sér­stak­lega hjá yngstu kyn­slóð­un­um.

Hér mega alls ekki ára­tuga við­horf stýra umræðu og ákvarð­ana­töku. Við vitum vel að þau við­horf eru ennþá við lýði, for­víg­is­menn þeirra vilja halda í valdið og hafa áfram tang­ar­hald á öllum ákvörð­unum sem snúa að umhverfi og nátt­úru. En slíkt gengur ekki lengur og nú er tími til að stoppa. Bryn­dís Har­alds­dótt­ir, þing­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins og vara­maður í umhverf­is- og sam­göngu­nefnd, kom beint að innsta kjarna máls­ins í ræðu sinni um ramma­á­ætlun þann 21. jan­úar síð­ast­lið­inn. Hún lýsti yfir vilja sínum til að setja sem flesta kosti í bið­flokk til lengri tíma, og sagði:

„[É]g er bara sann­færð um að þegar kemur að okkar mik­il­vægu nátt­úru­auð­lindum og hvernig skuli nýta þær sé svo margt sem fram­tíð­ar­kyn­slóðir verði bara að fá að gera upp við sig. Við sjáum svo ofboðs­lega miklar tækni­fram­farir eiga sér stað sem valda því að við þurfum minni orku til að fram­leiða ákveðna hluti, á sama tíma og aðrir hlutir kalla á meiri orku, til að mynda í orku­skipt­unum og öðru.“

Hér birt­ist kjarni þeirrar umræðu sem við þurfum að ganga í gegnum tengt virkj­unum og ann­ars konar nátt­úr­u­nýt­ingu:

Kyn­slóð­irnar fæddar 1900–1960 hafa tekið nán­ast allar ákvarð­anir hingað til um stór­virkj­ana­fram­kvæmdir lands­ins sem gefið hafa af sér hina gríð­ar­lega miklu orku­fram­leiðslu Íslend­inga. Núna þurfum við að láta frek­ari ákvarð­anir bíða kom­andi kyn­slóða, allra helst þeirra ófæddu.

Heimtu­frekjan að drepa umhverfi okkar

Í sömu umræðu og Bryn­dís Har­alds­dóttir kvaddi sér hljóðs um hags­muni kom­andi kyn­slóða sagði Ari Trausti Guð­munds­son, þing­maður VG og nefnd­ar­maður í umhverf­is- og sam­göngu­nefnd, hins vegar þetta:

„Þegar þetta er lagt saman þá ætla ég að full­yrða að orð – ég vil nán­ast kalla það mýtu eða goð­sögn – um að ekki sé þörf á frek­ari raf­orku­fram­leiðslu um ára­bil á Íslandi, eru meira en lítið vafasöm.

Þetta við­horf er ákaf­lega sorg­legt, sér­stak­lega frá þing­manni þess flokks sem hingað til hefur helst kennt sig við umhverf­is­mál og nátt­úru­vernd. Hér er skautað algjör­lega fram hjá núver­andi raf­orku­fram­leiðslu Íslend­inga, sem er sú lang­mesta í heimi miðað við mann­fjölda

Það er mjög rétt­mætt að sú þjóð sem þegar fram­leiðir mest allra þjóða í heimi af raf­orku þurfi ósköp ein­fald­lega að finna út úr því hvernig hún getur hlíft nátt­úr­unni við frek­ari virkj­ana­brölti í stað þess að halda ein­streng­ings­lega áfram á sömu braut. Krakka sem hagar sér svona og heimtar enn meira þótt hann hafi þegar miklu meira en allir hinir krakk­arn­ir, væri hrein­lega sagt að hætta heimtu­frekj­unni og láta sér duga það sem hann hafi nú þeg­ar. Íslend­ingum virð­ist þó finn­ast það sjálf­sagt að heimta græðg­is­lega enn meira þótt þeir hafi þegar aðgengi að marg­falt meiri raf­orku en allar aðrar þjóðir á jörðu. Af hverju erum við svona rosa­lega mann­hverf og yfir­gangs­söm gagn­vart umhverfi okkar á þess­ari eyju? Með öll þessi nátt­úru­auð­æfi sem aðrar þjóðir öfunda okkur af og myndu gefa mikið til að hafa. Maður spyr sig: Erum við kannski frekasta þjóð í heimi?

Það er forn­eskju­leg og úrelt hugsun að kalla þá hug­mynd mýtu, að það þurfi að hlífa nátt­úr­unni við auk­inni rányrkju okkar sjálf­hverfu hugs­unar sem lítur á umhverfi sitt ein­ungis sem sjálf­sagða eign til eigin hag­nýt­ing­ar. Yfir­stand­andi lofts­lagsvá sýnir glögg­lega að við þurfum snar­lega að losna undan oki þessa úr sér gengna hug­mynda­heims, sem þegar hefur leitt yfir nátt­úru jarðar hörmu­legar og ófyr­ir­sjá­an­legar afleið­ing­ar, og mun gera um langa tíð.

Óvirð­ing gagn­vart kom­andi kyn­slóðum

Það er sjálf­sögð krafa að hug­mynda­fræðin á bak­við ramma­á­ætlun verði strax tekin til gagn­gerðrar end­ur­skoð­un­ar, með alvöru hags­muni fram­tíð­ar­kyn­slóða, sjálf­bærni í réttum skiln­ingi þess orðs og lang­tíma­sjón­ar­mið að mark­miði. Það er væg­ast sagt óásætt­an­legt að yngstu kyn­slóðir Íslend­inga þurfi að berj­ast fyrir áheyrn víða um land, sér­stak­lega á svæðum þar sem virkj­anaógn vofir yfir. Það er hrein og bein óvirð­ing við yngri og ófæddar kyn­slóðir lands­ins. Hér á landi hefur nóg verið virkj­að, við þurfum ein­fald­lega að gera okkur núver­andi raf­orku­öflun að góðu og verja öll óvirkjuð svæði til handa kom­andi kyn­slóð­um. Ef við gerum það ekki verður okkar minnst sem græðg­iskyn­slóð­anna. Þau eft­ir­mæli munu þó auð­vitað ekki skipta nokkru máli miðað við eyði­legg­ingu villtrar nátt­úru lands­ins sem við munum láta kyn­slóðum fram­tíðar í té. Þar ætti virð­ing okkar að liggja; alls ekki gagn­vart ramma­á­ætlun heldur gagn­vart kom­andi kyn­slóð­um.

Höf­undur er jarð­fræð­ing­ur og formaður Náttúrugriða

Greinin birtist fyrst á Kjarnanum.